Στην 104η επέτειο από το θάνατο του Μελά, η εφημερίδα ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ δημοσίευσε, στις 13 Οκτωβρίου 2008, ένα δισέλιδο αφιέρωμα με τίτλο “Το μοιραίον τέλος δια το πεδίον της εθνικής τιμής και των ευγενών παραδόσεων. - 104 χρόνια από τον θάνατο του Παύλου Μελά”, γραμμένο από τον συνεργάτη της Σπύρο Ζερβό. Ο Μακεδνός αναδημοσιεύει το αφιέρωμα αυτό, ως ένα μικρό χρέος τιμής στον Παύλο Μελά. Στη φωτογραφία το δισέλιδο της ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗΣ.
«Στις 13 Οκτωβρίου 1904 σκοτώθηκε στο χωριό Στάτιστα Καστοριάς ο ήρωας του Μακεδονικού Αγώνα Παύλος Μελάς ( καπετάν Μίκης Ζέζας ) από τουρκικό απόσπασμα 150 ανδρών, ύστερα από προδοσία του από Βούλγαρους κομιτατζήδες και μετά από δίωρη λυσσαλέα μάχη. Η είδηση του θανάτου του, που συνετάραξε το Πανελλήνιο, έγινε γνωστή στην Αθήνα πέντε μέρες μετά, από πληροφορίες που έφθασαν στην πρωτεύουσα με επιστολές από την Μακεδονία. Συγκλονιστικές οι περιγραφές στις τότε αθηναϊκές εφημερίδες, με κείμενα που συναρπάζουν και για το μεγαλείο της αρχαϊζουσας γλώσσας και για το υψηλό εθνικό φρόνημα των λόγων.
Η «Απογευματινή» με την ευκαιρία της επετείου των 104 χρόνων από τον ηρωικό θάνατο του Παύλου Μελά, αφιερώνει ένα μικρό απάνθισμα από κείμενα των ημερών εκείνων, παρμένα από τις εφημερίδες «Εμπρός» και «Σκρίπ», κείμενα που τιμούν τους δημοσιογράφους της εποχής, οι οποίοι είχαν και την πρωτοβουλία της τελέσεως του πάνδημου μνημοσύνου, που οργάνωσε ο Σύνδεσμος Συντακτών Ελληνικών Εφημερίδων, η τότε ΕΣΗΕΑ δηλαδή.
Η είδηση του θανάτου, πρωτοσέλιδη με οκτάστηλους τίτλους, ανεγράφη στις εφημερίδες την Τρίτη 19 Οκτωβρίου 1904, όπως μπορεί ο αναγνώστης να δει και στις δημοσιευόμενες φωτογραφίες των εφημερίδων «Εμπρός» και «Σκριπ».
Πέραν της ειδήσεως είχαν και άρθρο για τον ήρωα. Η είδηση πάντως είχε πρωτογραφεί στις απογευματινές εφημερίδες της 18ης Οκτωβρίου, αλλά όχι με λεπτομέρειες. Να πώς περιέγραφε το «Εμπρός» τον ηρωικό θάνατο του ανθυπολοχαγού Παύλου Μελά:
«Εγνώσθη χθες εξ επιστολών εκ Μακεδονίας ( Σ.Σ. Τα… ειδησεογραφικά πρακτορεία της εποχής!) ότι εις το χωρίον Στάτιστα της επαρχίας Καστορίας, σώμα Ελληνικόν εκ τριάκοντα περίπου ανδρών, υπό τον ηρωϊκώτατον οπλαρχηγόν Μίκην Ζέζαν , πολιορκηθέν την νύκτα υπό ισχυρού Τουρκικού σώματος, δια προδοσίας Βουλγάρων του κομιτάτου, των οποίων είχε καταστή ο τρόμος καθ΄ όλην την επαρχίαν Καστορίας, συνεπλάκη μετ΄ αυτού επί δίωρον, αρκετών φονευθέντων εκατέρωθεν.
» Επειδή όμως κατά την διάρκειαν της συμπλοκής αι Τουρκικαί δυνάμεις ηύξανον ολονέν και επέκειτο κίνδυνος συλλήψεως, ο ατρόμητος Ζέζας, προτιμών ένδοξον θάνατον από τοιαύτην επαίσχυντον αιχμαλωσίαν, ετέθη επικεφαλής των ανδρών του και πρώτος αυτός, ανοίγων τον δρόμον, διέσπασεν τας Τουρκικάς τάξεις και επροχώρησεν εν μέσω του σκότους, ότε σφαίρα όπλου τον επλήγωσε θανατηφόρως κατά την οσφυακήν χώραν.
» Πεσόντα τότε τον μετέφερον οι οπαδοί του εις τι πλησίον ναϊδριον όπου μετά ημίσειαν ώραν απεβίωσεν. Οι μετ΄ αυτού Μακεδόνες έλαβον τότε μετά σεβασμού το σακκίδιόν του και διέφυγον ασφαλώς, υποστάντες μικράς σχετικώς απωλείας εκτός της μεγάλης αληθώς απωλείας του αθανάτου αρχηγού των, όστις έπεσεν ενδόξως εις την θέσιν εκείνην και ετάφη την επομένην εν μέσω των θρήνων των πέριξ χωρίων, άτινα εν τω προσώπω αυτού απώλεσαν τον γενναιότερον και ιπποτικώτερον αυτών πρόμαχον εναντίον της Βουλγαρικής ατιμίας.
» Αλλά το σοβαρότερον είνε ότι ομού με την θλιβεράν ταύτην είδησιν ανακοινούται και η αλγεινοτάτη αποκάλυψις, ότι ο επικός ούτος ήρως, όστις επλήρου με τας πράξεις αυτού τας ηχούς των Μακεδονικών ορέων, ήτο ο Παύλος Μελάς, ανθυπολοχαγός του Πυροβολικού, της γνωστοτάτης εν Αθήναις οικογενείας και γαμβρός τουδιαπρεπούς πολιτευτού κ. Στ. Δραγούμη, ανήρ ιδανικού πατριωτισμού, όστις μη ανεχόμενος να ακούη καθ΄ εκάστην τας ανάνδρους δολοφονίας των ομοφύλων ημών εν Μακεδονία είχε λάβει άδειαν υπό το πρόσχημα ότι μεταβαίνει εις Ευρώπην, πράγματι δε μετέβη εις Μακεδονίαν, όπου εσχημάτισε σώμα εντοπίων Μακεδόνων και εξεδίωξεν εξ όλης της επαρχίας Καστορίας τας Βουλγαρικάς συμμορίας, ενθαρρύνας, νουθετήσας και ενισχύσας τους πάσχοντας ελληνικούς πληθυσμούς της επαρχίας εκείνης και διαλύσας πανταχού τας δολοφονικάς σπείρας του Βουλγαρικού κομιτάτου, αίτινες ήσαν ωργανωμέναι εις επιτροπάς και υποεπιτροπάς βασανιστών και κατασκόπων, τρομοκρατούντων την Μακεδονίαν.»
Το ρεπορτάζ
Το «Σκριπ» ανέφερε και τις προσπάθειες των δημοσιογράφων να διασταυρώσουν την είδηση και να συγκεντρώσουν περισσότερες λεπτομέρειες. Έγραφε μεταξύ άλλων:
« Οι δημοσιογράφοι προσεπάθησαν πάντα τα σχετικά να εξακριβώσουν, εκτελούντες ούτω καθήκον και προς την μνήμην του ήρωος και προς τον Ελληνικόν λαόν, ο οποίος ήδη πληροφορηθείς την είδησιν εκ των κυκλοφορησασών μεταμεσημβρινών εφημερίδων εξεδήλου βαθύτατον το πένθος του εις τας κατ΄ ιδίαν ομιλίας, των οποίων γενικόν θέμα ήτο ο θάνατος του νεαρού οπλαρχηγού δια τον οποίον λόγοι θαυμασμού και εκφράσεως αγάπης και θλίψεως ηκούοντο πανταχού.»
Όσο για τον ήρωα Παύλο Μελά σημείωνε στο αρθρίδιο με τίτλο « Ο ήρως»
« Προικισθείς υπό της μοίρας με όλα τα πλεονεκτήματα, τα οποία καθιστούν τον βίον άνετον και ευχάριστον, ηδύνατο να ζη εν μέσω ημών αμέριμνος και ευτυχής, απολαύων πάσης βιωτικής τρυφής και ηδονής. Αλλ΄ ο Παύλος Μελάς παρέχων ύψιστον παράδειγμα πατριωτισμού και αυταπαρνήσεως, επροτίμησε ν΄ ανταλλάξη τας απολαύσεις του ηρέμου βίου προς τας κακουχίας και τους κινδύνους μιας ανταρτικής εκστρατείας, καθ΄ ην είχε να παλαίση μετά των ευαρίθμων ανδρών του εναντίον ολοκλήρου στρατού αφ΄ ενός και των πολυαρίθμων Βουλγαρικών συμμοριών αφ΄ ετέρου. (…) Αλλά μαζί με την αλγεινήν εντύπωσιν, την οποίαν προκαλεί το τραγικόν συμβάν, μία σκέψις ευφρόσυνος φωτίζει το εθνικόν πένθος, η σκέψις ότι δεν λείπουν από τον τόπον αυτόν οι άνθρωποι οι θυσιάζοντες τα πάντα χάριν της πατρίδος.»
Αλλά εξίσου μεγαλειώδες είναι και το άρθρο – «παιάνας» του «Εμπρός» για τον Παύλο Μελά, τον οποίο χαρακτηρίζει σύγχρονο Σπαρτιάτη. Ιδού ένα απόσπασμα:
« Η αρχαία Ελλάς και η Ρώμη δεν έσχον ήρωα αγνότερον και μεγαλοφρονέστερον. Από το υπερήφανον αυτού μέτωπον ανεδίδετο μία αίγλη φωτός, ωσανεί ο άνθρωπος ούτος δεν είχεν εν εαυτώ άλλην σκέψιν από την πατρίδα. Το βλέμμα του ρεμβόν επλανάτο εις το άπειρον με την έκφρασιν της υπερτάτης αποφάσεως, η οποία δεν γνωρίζει ενδοιασμούς και δεν σταματά προ εμποδίων, όταν πρόκειται να προσφερθή θυσία υπέρ των άλλων. Και ενόμιζε δι΄ εαυτόν αίσχος, ότι λαός ομόφυλος ευρίσκεται εκτεθειμένος εις πάσαν ύβριν, εις πάντα εκβιασμόν, εις πάσαν δολοφονικήν έμπνευσιν των εκ Βουλγαρίας ληστών, ελλείψει μέσων και ελλείψει πρωτοβουλίας ολίγων ανθρώπων. Η ιδέα του περί της Μακεδονικής αμύνης αποτελεί δόγμα πασίγνωστον: Η ελληνική Μακεδονία δύναται να υπερασπίση εαυτήν μόνη, δια καταλλήλου οργανώσεως. Και εις την πραγματοποίησιν της ιδέας αυτής, αφοσιούται ολοψύχως, λησμονών σύζυγον, τέκνα, οικογένειαν, τα πάντα. Καθώς οι ιππόται των πρώτων σταυροφορικών χρόνων, αισθάνεται ότι είχε ιερόν καθήκον να εκπληρώση, υπερασπίζων τους κινδυνεύοντας, προστατεύων τους σφαζομένους Έλληνας ιερείς, από των χειρών των οποίων αρπάζουν τα άχραντα μυστήρια, και επαναφέρων εις τα εγκαταλειφθέντα σχολεία τους αποδιωχθέντας διδασκάλους. Ουδείς εκδικητής, ουδείς στρατιώτης της πίστεως, ουδείς μαχητής της ελευθερίας έσχε πρόγραμμα ευγενέστερον από αυτόν. Εάν η αρχαία Σπάρτη επανήρχετο εις την ζωήν, θα τον ανεγνώριζεν υπερηφάνως ως υιόν της».
Οι μονομαχίες του
Παραθέτοντας πλούσια βιογραφικά σημειώματα του ήρωα οι εφημερίδες, ανέφεραν και τις μονομαχίες του, που συνηθιζόταν πολύ την εποχή εκείνη. Έγραφε το «Εμπρός»:
« Εντός ενός έτους πέρυσι διεξήγαγε δύο μονομαχίας. Την μίαν μετά του εφέδρου ανθυπολοχαγού κ. Λεοντίου, ανταλλάξας δύο σφαίρας άνευ αποτελέσματος. Την δευτέραν μετά του υπολοχαγού του πεζικού κ. Π. Κολοκοτρώνη, ον και ετραυμάτισεν εις τον πόδα.
» Αλλά της απαραμίλλου αυτού ανδρείας πολύ ευγενέστερα και πολύ υψηλότερα είνε τα δείγματα της εθνικής δράσεώς του εν Μακεδονία. Αι σφαίραι αίτινες εφείσθησαν αυτού κατά τας μονομαχίας επεφύλαξαν το μοιραίον τέλος δια το πεδίον της εθνικής τιμής και των ευγενών παραδόσεων».
Πώς το έμαθε ο γιός του
Συγκινητική ομολογουμένως είναι και η περιγραφή της σκηνής που ο θάνατος του Μελά ανακοινώθηκε στη γυναίκα του και το παιδί του. Αντιγράφομε από το «Εμπρός»:
«ΣΥΓΚΙΝΗΤΙΚΗ ΣΚΗΝΗ ΜΕ ΤΟ ΤΕΚΝΟΝ ΤΟΥ ΜΕΛΑ
Αλλά το μεγαλείτερον πένθος, η μεγαλειτέρα κατήφεια, η ειλικρινεστέρα θλίψις εβασίλευαν εις τον οίκον του, όπου χήρα νεαρά συνεκράτει εν τη μάλλον αξιοπρεπή αυτής στάσει την άπειρον οδύνην και αγωνίαν, υφ΄ ης κατείχετο. Την θύραν της οικίας αυτής χθες ουδείς επισκέπτης ξένος διήλθεν, ίνα ταράξη τα ήρεμα δάκρυά της. Ό,τι δε μόνον επροκάλεσε στιγμιαίαν έκρηξιν των κοπετών και θρήνων ήτο η στιγμή, καθ΄ ην εγνώσθη εις το δεκαετές τέκνον του ο θάνατος του πατρός του. Αι σπαρακτικαί σκηναί, οι κλαυθμοί και οι οδυρμοί του μόνον τους τοίχους αφήκαν χωρίς να συγκινηθούν».
Ας επιτραπεί στον γράφοντα να αφιερώσει την παραπάνω περιγραφή στις νέες και στους νέους σημερινούς ρεπόρτερ της τηλεοράσεως και να αναλογιστούν πώς φέρονται αυτοί σε παρόμοιες περιπτώσεις σήμερα. Οι συνάδελφοι του 1904 δεν πέρασαν την πόρτα του σπιτιού του Μελά, για να μη «ταράξουν τα ήρεμα δάκρυα» της χήρας! Αυτά…
Η αυτοθυσία του Μελά
Ο Παύλος Μελάς, ευρισκόμενος στη Μακεδονία επικοινωνούσε, μυστικά, με ορισμένα πρόσωπα στην Αθήνα, μέσω των επιστολών που έστελνε στη σύζυγό του. Σε ένα από αυτά τα γράμματα, λίγες μέρες μετά την είσοδό του στη Μακεδονία, έγραφε σε ένα φίλο του «πλήρης μετριοφροσύνης» όπως παρατηρεί η εφημερίδα, που το δημοσίευε:
«… Δηλώ και πάλι ότι ουδέ της ζωής μου θα φεισθώ όπως επιτύχω να κάμω τι καλόν. Ε’αν η ικανότης μου ήτο ανάλογος της καλής μου διαθέσεως θα ηδυνάμην πολλά να υποσχεθώ. Αλλά δυστυχώς μόνον αμφιβολίας έχω περί αυτής…»
Οι τελευταίες στιγμές του.
Οι εφημερίδες της επομένης ( Τετάρτη 20 Οκτωβρίου ) είχαν νεώτερες λεπτομέρειες για τον ηρωικό θάνατο του Μελά και πληροφορίες για τα μνημόσυνα που ετοιμάζονταν, του Συνδέσμου των Συντακτών Ελληνικών Εφημερίδων, την Παρασκευή και των Μακεδόνων που ζούσαν στην Αθήνα και τον Πειραιά, την Κυριακή. Για τις τελευταίες στιγμές του εθνομάρτυρα αντιγράφομε από το «Εμπρός»:
« Ο ηρωικός θάνατος του ατυχούς Παύλου Μελά εκράτει εις βαθυτάτην συγκίνησιν χθες ολόκληρον την Αθηναϊκήν κοινωνίαν. Δεν υπήρξε κέντρον, δεν υπήρξε συνάθροισις, ούτε κύκλος πολιτών, ιδιατέρως των Μακεδόνων, ιδιαίτατα των αξιωματικών, εις τον οποίον δεν εθρηνείτο ο ατυχής αλλ΄ ηρωικός ανθυπολοχαγός του πυροβολικού, ο κομψος, αλλά και ανδρείος, ο αβρός την ψυχήν, αλλά και χαλύβδινος εις αντοχήν, εις σθένος, εις φρόνημα.
» Αι λεπτομέρειαι του ηρωικού θανάτου του έφερον δάκρυα εις τους οφθαλμούς. Διότι και την τελευταίαν στιγμήν, καθ΄ ην έκλειε δια παντός τους οφθαλμούς, δεν εσυλλογίζετο τίποτε άλλο παρά μόνον τον μέγαν αγώνα, τον οποίον ανελάμβανεν εν πληρεστάτη συναισθήσει τόσον των δυσχερειών, όσον και του μεγαλείου του.
» Ο ατυχής πλην τόσον ένδοξος εις το βάθος πάσης ελληνικής ψυχής καπετάν Ζέζας, την στιγμήν καθ΄ ην εξέπνεε δεν εσυλλογίσθη την οικογένειαν ην άφινεν εν Αθήναις, αλλά την άλλην οικογένειαν ην άφινεν εν Μακεδονία, και μετά της οποίας δύο μόνον μηνών βίος τον συνέδεε. Προς τους συντρόφους τούτους, πριν ή εκπνεύση ο ατυχής Παύλος έδωκε τας τελευταίας του οδηγίας, παρέδωκε τας πολυτίμους σημειώσεις και τα έγγραφά του, όλα εντός σακκιδίου και τους συνεβούλευσε να μη διασπασθούν, να μη τους χωρίση αντιζηλία, να μη τους δαμάση φόβος, αλλά να εξακολουθήσουν τον τίμιον και άγιον αυτών αγώνα εναντίον όλων των Βουλγάρων ληστών και κακούργων.»
………………………………
( Πέμπτη 21 Οκτωβρίου ) « Και χθες καθ΄ όλην την ημέραν άπιρος κόσμος διήλθεν εκ της οικίας του κ. Δραγούμη και της χήρας του αειμνήστου ήρωος Παύλου Μελά συλλυπούμενους αυτούς επί τω ενδόξω θανάτω του.
» Εις όλα τα σχολεία χθες οι διδάσκαλοι αφιέρωσαν την πρωίαν ολόκληρον εις την Μακεδονίαν και τον ηρωικόν θάνατον του Παύλου Μελά, αναπτύξαντες εις τους μαθητάς την ιστορίαν της ομαίμονος ( Σ.Σ. Ίδιο αίμα δηλαδή ) εκείνης χώρας, τα ηρωικά κατορθώματα του αλησμονήτου οπλαρχηγού Μίκη Ζέζα και τον επίσης ηρωικόν και ένδοξον αυτού θάνατον και το καθήκον όπερ έχει πας Έλλην να θυσιάζη την ζωήν του υπέρ των αλυτρώτων αδελφών μας.»
Το μνημόσυνο των Συντακτών.
Με οκτάστηλα οι εφημερίδες ανάγγειλαν το μνημόσυνο του Συνδέσμου Συντακτών Ελληνικών Εφημερίδων, την Παρασκευή και το Σάββατο ( ότι έγινε). όσο για το γενικό πένθος της πόλης των Αθηνών έγραφαν:
« Από της εσπέρας της χθες πλείστα καταστήματα ανήρτησαν πενθίμους σημαίας, τα λοιπά δε θα αναρτήσωσι τοιαύτας σήμερον, οπότε και πάντα ανεξαιρέτως θα ώσι κλειστά. Πολλά επίσης καταστήματα εις τας προθήκας τας ηλεκτροφωτίστους ετοποθέτησαν εντός πλαισίων εκ μελανών υφασμάτων την εικόνα του ήρωος.
» Οι φανοί της πόλεως θα αναφθώσι από της πρωίας, θα περιβληθώσι δε δια πένθους. Από την 9 και ½ π. μ. θα κρούωνται πενθίμως οι κώδωνες πασών των εκκλησιών.
» Ο Μητροπολιτικός ναός διεκοσμήθη από της εσπέρας χθες καταλλήλως υπό του Βασιλικού ανθοπωλείου. Εις το μέσον εστήθη το ικρίον, όπερ εσκεπάσθη με μεγάλην ελληνικήν σημαίαν. Πέριξ του ικρίου ετοποθετήθησαν φοίνικες και άλλα πολύτιμα φυτά, κάτωθεν δε κυπάρισσοι. Επί του ικρίου θα τοποθετηθή ο δίσκος των κολλίβων εν σχήματι ασπίδος πάλλευκος με αργυρούν μόνον σταυρόν, Μαίανδρον και το Λακωνικόν ρητόν «ή ταν ή επί τας».Οι κατατεθησόμενοι στέφανοι εισίν άπειροι. Μεταξύ αυτών των εφημερίδων «Εμπρός», «Καιροί», «Σκριπ», «Εσπερινή», «Εστία», «Αστραπή» κ. α.
» Εξόχως μεγαλοπρεπής και πολυτελής, εκπροσωπών δε την μεγάλην ιδέαν του Ελληνισμού, θα είνε ο στέφανος του Μακεδονικού Κομιτάτου. Αι ταινίαι θα ώσι μελανή και κιτρίνη, θα φέρωσι τουτέστι τα χρώματα των τελευταίων Βυζαντινών αυτοκρατόρων. Επ΄ αυτών θα αναγράφεται «Το Μακεδονικόν Κομιτάτον εις τον πρόμαχον της Ελευθερίας, τον ηρωικώς πεσόντα εν Μακεδονία.»
Την τέλεση του μνημοσύνου ανεκοίνωσε στη χήρα Μελά ολόκληρο το διοικητικό συμβούλιο του Συνδέσμου των Συντακτών, που την επισκέφθηκε στο σπίτι της για να την συλλυπηθεί. Έγραφαν οι εφημερίδες σχετικά:
« Μετά μεσημβρίαν της χθες το διοικητικόν συμβούλιον του «Συνδέσμου των Συντακτών Ελληνικών Εφημερίδων» μετέβη παρά τη εριτίμω χήρα του ήρωος Παύλου Μελά, η οποία παρ΄ όλην την μεγάλην αυτής λύπην εδέχθη αυτό. Την ευγενή κυρίαν περιεστοίχιζον η μήτηρ και αι αδελφαί αυτής μελανηφορούσαι. Επί του προσώπου πασών εζωγραφίζετο η οδύνη, η συνέχουσα την ψυχήν των, η δε κ. Μελά ήτο τελείως συντετριμμένη.
» Ο Διοικών σύμβουλος κ. Γεωρ. Τσίμας, αποτεινόμενος τη κυρία Μελά είπε τα εξής:
- Το Διοικητικόν Συμβούλιον του «Συνδέσμου Συντακτών Ελληνικών Εφημερίδων» έρχεται κυρία, να σας υποβάλη τα βαθύτατα και εγκάρδια των μελών τούτου συλλυπητήρια επί τω θανάτω του ενδόξου συζύγου σας. Εις τας χρυσάς δέλτους της αθανάτου Ελληνικής ιστορίας προσετέθη ακόμη μία περίλαμπρος σελίς δια του θανάτου του. Εν τη οδύνη υμών, κυρία, ας σας είνε παρηγορία, η μεγάλη ιδέα υπέρ της οποίας έπεσε μαχόμενος ο ήρως σύζυγός σας.
Κατόπιν ο κ. Τσίμας ανεκοίνωσεν εις την κ. Μελά την τέλεσιν του σημερινού μνημοσύνου υπό του Συνδέσμου.»
« Ήτο τόσον σεμνή η ψυχή του πεσόντος εν Μακεδονία, ώστε πολύ θα πικρανθή εάν η σημερινή ιερουργία Έθνους και Θρησκείας, δεν περιέχει την απόφασιν της εκδικήσεως. Μόνον τοιούτος λιβανωτός θα ήνε παρηγορία δια τοιαύτην ψυχήν. Ο Μελάς αναμένει να ακούση παρά τον τάφον του κλαγγήν όπλων…. Ευχόμεθα να μη πικρανθή η ευγενής ψυχή, και το σημερινόν μνημόσυνόν του να είνε πανελλήνιος όρκος μη λησμονούμενος. Εάν υπό τοιαύτην έννοιαν το έθνος μνημονεύη τον Μελάν, καλώς τον μνημονεύει. Εις την ιστορίαν του έθνους αι τυπικαί εκκλησιαστικαί πράξεις είνε άγνωστοι, διότι η εκκλησία εις τον αγώνα ιερούργει οπλοφορούσα. Τα έθνη τιμούν τους ήρωάς των, όταν ανοίγουν άλλους τάφους παρά τον ιδικόν των. Δεν υπάρχει τιμή, εκεί όπου δεν υπάρχουν τα έργα….
» Ευχόμεθα να εννοηθή βαθύτατα ό,τι εκήρυξε δια του τιμίου θανάτου του ο αθόρυβος, ο τόσην συνείδησιν έχων Έλλην. Το έθνος θα ευχηθή σήμερον ανάπαυσιν εις την ψυχήν του, αλλά θα ευχηθή και ό,τι διψά η ευγενής εκείνη ψυχή, την δημιουργίαν αισθήματος αληθούς υπέρ του Έθνους, Ελληνισμού εργαζομένου, Ελληνισμού εκδικητού. Είθε να εννοηθή βαθέως τι ήτο και τι επόθησεν ο Παύλος Μελάς. Είθε ο σεμνός εκείνος τάφος να μη μείνη μόνος.»
Η περιγραφή του μνημοσύνου.
Συγκλονιστική και συνάμα συγκινητική ήταν η συμμετοχή του αθηναϊκού λαού στο πάνδημο – στην κυριολεξία – μνημόσυνο. Οι κάτοικοι της πρωτεύουσας και από το πιο απομακρυσμένο σημείο, είχαν πλημμυρίσει την Μητρόπολη και τους πέριξ δρόμους. Οι φοιτητές του Πανεπιστημίου με όλους τους καθηγητές τους, όλα τα σχολεία, δάσκαλοι καθηγητές και μαθητές, δημόσιοι υπάλληλοι, επαγγελματίες, νοικοκυρές, στρατός και στρατιωτικές σχολές, με δυο λόγια οι πάντες. Το πρωτοσέλιδο και πολύστηλο ρεπορτάζ του «Εμπρός» άρχιζε ως εξής:
« Πρώτην φοράν ίσως, κατόπιν μακράς σειράς ετών, συνήρχοντο χθες οι κάτοικοι των Αθηνών πανοικεί και κατέκλυζον την Μητρόπολιν, την προ αυτής πλατείαν και τας παρόδους, ίνα ενώσωσι τας δεήσεις των, υπέρ του ήρωος εκείνου, όστις έπεσεν εις τα Μακεδονικά όρη προτάσσων τα στήθη του υπέρ της ευγενεστάτης και ιερωτάτης των ιδεών. Πρώτην φοράν ίσως χθες, κατόπιν μακράς σειράς ετών συνήρχετο εκ του ληθάργου της, ολίγον αργά ίσως, η Έθνική ψυχή και ενεθυμείτο, ότι υπάρχουσι και άλλα καθήκοντα περισσότερον υψηλά και άγια, τα οποία προς καιρόν είχε παραβλέψει, και επάλλοντο στήθη και εδάκρυον οφθαλμοί εις την σεμνοπρεπή και επιβάλλουσαν τελετήν του μνημοσύνου υπέρ της ευγενούς ψυχής του πολυκλαύστου Παύλου Μελά, όστις έζησε δια την πατρίδα του μόνον και απέθανεν δι΄ αυτήν, παρέχων υπέροχον παράδειγμα μιμήσεως και αυτοθυσίας προς πάντας εκείνους τους έχοντας συναίσθησιν έστω και ελαχίστην της Εθνικής αυτών αξιοπρεπείας, της μεγάλης άλλοτε πατρίδος των, των περικλεών αυτών προγόνων.»
Τόσος ήταν ο συνωστισμός του κόσμου στην Μητρόπολη και την πλατεία, ώστε σημειώθηκαν και ατυχήματα. Διαβάζομε σχετικά στο «Εμπρός»:
« Τόσος κόσμος είχε συρρεύσει εν τω ναώ ώστε συνεπεία του απεριγράπτου συνωστισμού έλαβον χώραν και δυστυχήματα. Ούτω πλην του θανάτου σεμνής και εναρέτου δεσποίνης των Αθηνών της Σεβαστής Κόκκου συζύγου του δικηγόρου κ. Κόκκου και τρεις άλλαι κυρίαι ελιποθύμησαν. Ο κ. Ρικάκης ως εκ της επικρατούσης ασφυκτικής συρροής ηναγκάσθη να εξέλθη του ναού φοβηθείς μήπως του συμβή δυστύχημά τι.
» Προσέτι είς δεκαετής μαθητής Ι. Σωτηρίου κατεπατήθη υπό του πλήθους παρά τα προπύλαια της Μητροπόλεως καθ΄ ην στιγμήν εισήρχετο εν τω ναώ η οικογένεια του ήρωος. Ευτυχώς άλλοι κατώρθωσαν να ανεγείρουν τον πεσόντα τον οποίον αναίσθητον σχεδόν μετέφερον εις το πλησίον φαρμακείον όπου μετά πολλάς προσπαθείας επανέφερον εις τας αισθήσεις του.
» Παρ΄ ολίγον δε να κατεπλακώνοντο μικροί τινές μαθηταί υπό τινος ιππέως, εάν δεν έσπευδον εγκαίρως αξιωματικοί τινές να κρατήσουν τους χαλινούς του αφηνιάσαντος ίππου.»
Στο μνημόσυνο δεν εκφωνήθηκαν επικήδειοι λόγοι. Μόνο ο βουλευτής και ποιητής Α. Προβελέγγιος διάβασε ένα ποίημά του, που είχε γράψει ειδικά για την τελετή, από το οποίο παραθέτομε τα τρία τελευταία τετράστιχα:
Τόσες χρυσές ελπίδες μας,
και τόσα όνειρα ιερά
στολίζουνε το μνήμα σου
ωσάν στεφάνια φωτερά.
Κι΄ απ΄ τα γαλάζια ουράνια
σταλάζει θεία ψαλμουδιά.
Είν΄ οι μεγάλοι πρόγονοι,
είν΄ η Ελληνική καρδιά.
«Μακεδονία!» εστέναξαν
τα χείλη σου στερνά στερνά!
«Μακεδονία» εγράφτηκε
στο μνήμα σου παντοτεινά!
